Osmanlı’da Vakıf Medeniyeti

Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Hadis Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof.Dr.Yusuf Ziya Keskin, "Osmanlı’da Vakıf Medeniyeti" konusunu kalem aldığı yazısı:

Kelime olarak vakıf, bir kimseyi veya bir şeyi alıkoymak, durdurmak, tutmak ve hapsetmek manalarına gelmektedir. Terim olarak “bir mal‎ın mâliki taraf‎ından dinî, içtimaî ve hayrî bir gayeye ebediyen tahsisi” ş‏eklinde özetlenebilecek hukukî bir iş‏lemle kurulan ve İslam medeniyetinin önemli unsurlar‎ından birini teş‏kil eden hay‎r müessesesini ifade eder.

Kur’ân-‎ı Kerîm’de vak‎ıf kavram‎ına‎ ve kurumuna işaret eden bir ifade yer almamakla birlikte Allah yolunda infak etmeyi‎, fakir, muhtaç ve kimsesizlere yardımda bulunmayı‎, iyilik yapmada ve takvada yardı‎mlaşmayı‎ ve yararlı‎ i‏şlere yönelmeyi öğütleyen birçok âyet vardır. Bu ayetler Müslüman toplumlarda vakıf anlayışı‎‏ ve uygulaması‎n‎ın temelini olu‏şturmuş‏tur (Bkz. Âl-i İmrân 3/92; Mâide, 5/2; Hac, 22/77).

Hz.Peygamber’in hadislerinde ve ashabın söz ve uygulamalarında vakıf kavramı ve kurumu için dayanak teşkil eden bazı örnekler vardır. Allah Resûlü, ölen kimsenin amellerinin kesileceğini, bunun üç istisnasından birinin geride devamlı bir sadaka (sadaka-i câriye) bırakması olduğunu belirtmiş (Müslim, Vasiyye, 14), Medine’deki Fedek ve Hayber hisselerinin bir kısmını Müslümanların yararına olmak üzere sadaka haline getirmiştir (Buhârî, Vesâyâ, 1). Hz. Ömer, Hayber’deki bir arazisini, Hz. Peygamber’in tavsiyesine uyup satılmamak, hibe edilmemek ve miras kalmamak şartıyla fakirler için tasadduk etmiş (Buhârî, Vesâyâ, 22), Hz. Osman da yine Resûlullah’ın yol göstermesiyle Medine’deki Rûme kuyusunu satın alıp bütün Müslümanların yararına tahsis etmiştir (Tirmizî, Menâkıb, 18).

İslam âleminde ilk vakıf, 706 yılında Emevî Halifesi Velîd b. Abdülmelik (705-715) tarafından Şam’da yaptırılan “Ümeyye Camii” için kurulmuştur. Daha sonra Abbasiler döneminde hukuki esasları tespit edilen vakıf müessesesi, İslam dünyasının her köşesine süratle yayılmıştır. İslam tarihinin ilerleyen dönemlerinde Müslüman toplumlarda vakıf uygulamaları giderek artmıştır. Vakıflar, VIII. yüzyıl ortalarından XIX. yüzyılın sonlarına kadar bütün İslam ülkelerinin sosyal, ekonomik ve kültürel hayatında son derece etkili olmuştur. İslam ülkelerinde birbirinin yerine geçen devletler zaman zaman vakıf hazinelerine el atmak istemişlerse de genelde hep koruyucu tavır içinde bulunmuşlar, vakıfların sürekliliğini desteklemişlerdir.

İslam toplumunun siyasi ve ekonomik gelişmesine paralel olan bu çoğalmayı maveraünnehirden Atlantik kıyılarına kadar her tarafta görmek mümkündür. Mescidler,  ribatlar, tekkeler, medrese ve mektepler, köprüler, sulama kanalları, suyolları, kervansaraylar, hastaneler ve imaretler gibi birçok dinî-hayrî tesis, hep vakıflar sayesinde vücuda getirilmiştir.

Vakıf sistemi, İslamiyet’in kabulünden sonra özellikle Selçuklular ve Osmanlılar döneminde Türk dünyasının sosyal, kültürel ve ekonomik hayatına damgasını vurmuştur. Nitekim Osmanlı Devleti’nde daha ilk beyler zamanında başlayan, devletin siyasi ve mali kudretinin gelişmesine paralel olarak gelişip artan vakıfların, Osmanlılar dönemindeki ilk müessisi, Orhan Gazi olmuştur. O, İznik’te ilk Osmanlı medresesini kurarken onun idaresi için yeterince gelir getirecek gayrı menkul vakfetmiştir. Bu medresede kısa süre zarfında kudretli ilim ve devlet adamları yetişmiştir. Orhan Gazi, bunun dışında Adapazarı’nda halen “Orhan Bey Camii”, Kandıra’da Orhan Camii” adıyla anılan camiler ile yine Adapazarı’nda medrese, Bursa’da bir cami, zaviye, misafirhane ve imaret inşa ederek bunlara vakıflar tahsis etmiştir. Bu hayır eserlerinin görevlileri olan müderris, imam, hafız, nakip, tabbâh (aşçı), hadim ve bevvâb gibi kimseleri de tayin etmiştir.

Orhan Gazi’den başlayarak Osmanlı padişahları, sultanları, vezirleri, emirleri, zengin kişiler, pek çok vakıf kurmuştur. Mesela Yıldırım Bayezid, Bursa’da bir dârulhayr, bir hastane, bir tekke, iki medrese ve bir cami yaptırmıştır. Osmanlılar oluşturdukları vakıfları, büyük bir inançla ayakta tutma, geliştirme ve sürekli kılmaya önem vermiş ve bunların ihtiyaçlarını giderecek vakıfları da kurmayı ihmal etmemiştir.

İstanbul’u Bizans Devleti’nin merkezi olmaktan çıkarıp Osmanlı Devleti’nin merkezi haline getiren Fatih Sultan Mehmed, bu fetih esnasında ümera, devlet adamı ve askerlere, ganimetten düşen hisselerini verdikten sonra, kendi hissesine düşen emlaktan hiçbirini almayarak tamamını milletin malı olmak üzere vakfetmiştir. O, Bizans’tan kalan bu harap şehri, devletin merkezi olmaya yaraşır bir hale getirirken yaptığı vakıflardan epey istifade etmiştir.

Bizzat Padişah veya saray mensupları tarafından kurulup yönetilen vakıflar, “Selâtin Vakıfları” olarak bilinir. Özel şahıslar tarafından kurulan vakıflar ise mütevelliler tarafından yönetilmiştir. Osmanlı sultanları sadece vakıf yapmakla yetinmemişler, aynı zamanda başkaları tarafından yapılan vakıflara da yardımda bulunmuşlardır. Nitekim meşhur vakıflar arasında padişahın maddi yardımları ile senelik bütçelerini denkleştirenler az değildi. Bu yardım, nakdî olduğu gibi bazen de aynî oluyordu. Konya’daki Sadreddin Konevî zaviyesi gibi orta büyüklükte bir vakıf, XVI. asrın son senelerinde Karaman gelirlerinden yılda 3600 akçe alıyordu. Bunun yanında mal olarak da pirinç vs. gibi yardımlar da yapılıyordu.

Osmanlılar döneminde vakıfların korunup vâkıfın şartlarına göre idare edilmesi prensibine titizlikle uyuluyordu. Hatta padişahlar bile vakıfların statülerini değiştirmek, haklarını azaltmak ve memurlarını değiştirmek hususunda kendilerini yetkili görmüyorlardı. Bunun için vakfiyede belirtilen şartların dışına çıkıp başka türlü yönetmeye çalışan veya hakkı olmadığı halde vakıf malından istifadeye çalışanlar derhal bundan menedilirdi.

Vakıf sisteminde katılımcılık ve paylaşma ruhu hâkim olup insanlığın mutluluğu amaçlanmaktadır. Vakıf yapan kişi fedakârlığın ve başkalarına yardımcı olmanın mutluluğunu; vakıftan yararlanan kişi de bir ihtiyacını karşılamış olmanın sevincini yaşamaktadır.

Vakıfların amaçlarının sürekli çeşitlendiği görülmektedir. Çünkü vakfın en üstünü, insanların en çok ihtiyaç duyduğu alanlarda yapılanıdır. Bu ihtiyaçlar bölgeden bölgeye ve zamana göre değişmiştir. Bundan dolayı vakıf olgusunu bütünlüğü içinde anlamlandırabilecek en iyi tanımlama “hayrat sistemi”dir. Özellikle Osmanlı dönemine ait vakıflarla ilgili belge koleksiyonlarında ve başta tarih kitapları olmak üzere diğer eserlerde Türklerin hayrat kavramını bilinçli bir şekilde kullandıkları, bunu devletin ve toplumun bir sistemi halinde işlettikleri görülmektedir.

İslam dünyasında dinî, içtimaî, hatta siyasî merkezler konumunda olan camilerin ayrı bir önemi vardı. Özellikle Osmanlı döneminde sayısız cami ve mescid vakıf halinde inşa edilmiş, donatılmış ve bütün görevlilerine maaş verilmişti. Mimari alanda mükemmelliğe ulaşan Osmanlı camileri, hemen her şehirde, hükümdar, hükümdar ailesi, yüksek devlet adamları ve hayırsever halk tarafından yaptırılmıştır. Özellikle İstanbul’daki padişahlar tarafından inşa ettirilen selâtin camileri birer mimari şaheserdir. İbadet işlevi dışında camiler aynı zamanda manevi etkileşim ve dini bilginin öğretildiği merkezler, halka açılan toplantı yerleriydi. İnsanların davranışlarına yön veren değerler herkese burada öğretiliyordu. Bazı camilerde iftar vakti şerbet dağıtılıyor, fakirlere ve talebelere iftar yemeği veriliyordu.

Vakıf olarak tesis edilen kurumlardan biri de medreselerdi. Vakıflar sayesinde medreseler ilmî, idarî ve malî muhtariyete sahip birer müessese haline gelmiştir. Selçuklulardan itibaren başta Nizamiye medreseleri olmak üzere bütün İslam dünyasında ve bilhassa Osmanlı Devleti’nde pek çok medrese vakıf şeklinde kurulmuş, öğretim kadrolarının ve diğer çalışanlarının maaşlarından talebelerin ihtiyaçlarına kadar bütün masrafları vakıflar tarafından karşılanmıştır.

İslam dünyasının her yerinde büyük bölümü vakıf halinde kurulan ve zengin vakıflarla beslenen farklı tarikatlara ait tekke, hankâh ve zaviyeler de birer eğitim kurumu gibi hizmet veriyordu. Buralardaki eğitim ve öğretim ise tasavvuf ağırlıklı idi. Camiler gibi tekkelerin kapısı da herkese açıktı; buralarda bedava yemek dağıtılıyor ve insanlar barındırılıyordu.

Sosyal niteliği bakımından en dikkate değer vakıf hayrat eserlerinden biri de imaretlerdir. Bunlar genellikle mutfak, yemekhane, kiler, ambar, ahır ve misafirlerin yatacakları tabhâne (misafirhane) odalarından meydana geliyordu. İmaretlerin işlevi, vakıfların koyduğu şartlara göre içinde bulunduğu külliyenin çalışanlarına, mektep ve medrese talebelerine, tekke ve zaviye dervişlerine, yörenin fakirlerine, zengin ve fakir bütün yolculara parasız yemek vermekti. Mesela İstanbul külliyelerine bağlı imaretlerin her birinde günde ortalama 500-1000 kişi yemek yiyordu. XVIII. yüzyılda İstanbul imaretlerinde her gün yemek yiyenlerin sayısı 30.000’den fazlaydı. XVI. yüzyılda Mimar Sinan’ın inşa ettiği on dört imaret külliyesinde toplam 2.529 kişinin çalıştığı tespit edilmiştir. Bunların masraflarını karşılamak, külliyelerin bakım ve onarımını yapmak için gelir temini amacıyla hayrat kurucuları ayrıca iş yerleri yaptırıyor, bu yapılaşma şehrin fiziksel dokusuna ve ekonomisinin gelişmesine önemli katkı sağlıyordu.

Söz konusu vakıf eserleri insanların ruhî, fikrî, zihnî ve bedenî ihtiyaçlarını karşılamak ve onları mutlu kılmak için tesis edilmiş, bunun yanında hastalar için darüşşifalar ve hastaneler açılmıştır. Osmanlı toplumunda; cami, tekke, zaviye, kabristan, namazgâh, medrese, mektep, kütüphane, imaret, kervansaray, tabhâne, gölgelik, sığınak, tıp medresesi, ayakta tedavi yeri (dispanser), hamam, kuyu, su yolları, çeşme, aşevi, kaldırım, köprü, muvakkithane gibi vakıfların yanı sıra, öksüz kızlara çeyiz verilmesi, borçlu olduğundan dolayı hapiste bulunanların borçlarının ödenmesi, köy ahalisinin yaşlılarına elbise verilmesi, kale ve istihkâmlara veya donanmaya yardım edilmesi, askerin donanımı, deniz feneri inşası, yetimlere, dul kadınlara ve muhtaçlara yardım edilmesi, çocukların baharda açık havada gezdirilmesi, fakirlerin ve kimsesizlerin cenazelerinin kaldırılması, bayramlarda fakir ve kimsesizlerin sevindirilmesi ve hayvanlara gıda ve su verilmesi gibi toplumun ihtiyaç duyacağı her tür hizmet yürütülmekteydi.

Vakıflar, İslam dünyasında çeşitli köy ve şehirlerin kurulması veya yeniden teşkilatlandırılmasında büyük rol oynamıştır. Osmanlıda genel olarak şehirlerdeki mahalleler, vakıf bir külliyenin (vakıf camilerin, hamam, çeşme ve benzeri yapıların) etrafında kurulmuştur. Bu şekilde yapılan yüzlerce eser sayesinde, Türk-İslâm şehri karakterinin en iyi örnekleri oluşturulmuştur. Osmanlı külliyeleri sadece ibadet yeri, öğretim merkezi veya fakir barınağı değildi. Bunlar, çevrelerinde toplantı yerlerinin gelişmesine öncülük ettikleri için sosyal katalizör rolü oynuyor, sosyal ve kültürel bütünleşmeyi teşvik ediyordu.

İstanbul, başlı başına vakıflarla kurulmuş bir hayrat şehridir. Osmanlı Devleti’nin ilk döneminde şehirlerin fethinden sonra devlet adamları ve zenginler buralarda yeni vakıf müesseseler kurdukları gibi nüfusunu arttırmak için bu şehirlere Türkmenlerin yerleştirildiği de bilinmektedir. Bir taraftan bu yerlerin fiziki çehresini değiştiren, diğer taraftan oralara yeni bir kültür taşıyan bu faaliyetler daha sonraki asırlarda da sürmüştür. Mesela Damad İbrahim Paşa, doğum yeri olan Muşkara köyünde birçok vakıf kurup dışarıdan nüfus getirterek yerleştirmek suretiyle bu köyü “Nevşehir” (yeni şehir) haline getirmiştir.

Zamanımızda belediyelerin yaptığı hizmetler Osmanlı döneminde daha çok vakıflar yoluyla gerçekleştirilmekteydi. Bunların başında şehirlerin su ihtiyacının temini gelmekteydi. Bunun için su bentleri ve şebekeleri, su kuyuları, çeşmeler ve yazın bedava soğuk su dağıtılması amacıyla sebiller inşa edilmiştir. Sokakların aydınlatılması, temizlenmesi, bazı şehirlerin çeşitli yerlerinde bahçeler açılması veya “Allah’ın bütün kullarının dinlenmesi amacıyla” güzel köşelerin (kulluk mahalli) tanzimi suretiyle şehirlerin güzelleştirilmesini amaç edinen vakıflar da vardır.

Şehirlerde, fakirlerin parasız yıkandıkları hamamlar mevcuttu. Sebillerde buzlu su, hatta şerbet dağıtılırdı. Sebillerin suyunu soğutmak için bazı vakıflar, buzluklar tesis ederken, diğerleri vakfiyelerinde bu iş için kar satın alınmasını hükme bağlıyordu.  Bazı vakıflar da kışın Müslümanların abdest almaları için içerisinde sıcak su bulunan abdesthaneler yaptırmıştır.

Bazı hayır sahipleri kurdukları vakıflarla "kandilciler" tutuyor, yine vakıf geliri ile kandil ve yağ alarak sokakları aydınlatıyorlardı. Sokakların temizlenmesi ve umumî helâlar için vakıflar kurulmuştu. Bekçi ücretleri vakıflardan ödeniyordu. Vakıf hastanelerinde her din ve ırktan insan tedavi ediliyor, gerektiğinde ücretsiz ilaç veriliyor, doktor temin ediliyordu. İmaretlerde yoksullara, yolcu ve misafirlere her gün bir veya iki öğün yemek yediriliyordu. Bütün bu hizmetlerin gerçekleştirilmesinde vakıflar bir yandan binlerce görevliye maaş ödüyor, öte yandan yüz binlerce insana hizmet götürüyordu. Böylece vakıflar yoluyla gelir dağılımındaki dengesizlikler asgariye indirilirken, yine aynı sebebe bağlı olarak ortaya çıkabilecek sosyal patlamaların da kısmen önü alınmış oluyordu.

İslam dünyasında şehirlerin birbirine bağlanmasında da vakıfların rolü büyüktür. Şehirlerarası ulaşım için birçok yol, köprü, ayrıca deniz fenerleri ve kalelerin inşası, büyük ticaret yolları üzerindeki konak yerlerine kervansarayların tesisi vakıflar sayesinde gerçekleşmiştir. Bütün bunlar tüccar ve hacıların seyahatini kolaylaştırmak, yol güvenliğini sağlamak, yolcuları barındırmak ve doyurmak amacına yöneliktir. XVII. yüzyılın ortalarında üç arkadaşıyla birlikte Mısır’dan İstanbul’a kadar altmış yedi günde gelen Samuel ben David Yemşel, yol güzergâhında her gece bir han veya kervansarayda konakladıklarını, bunların bulunmadığı iki küçük kasabada ise yolculara ayrılmış misafir odalarında ağırlandıklarını yazmaktadır. Kervansaraylara yerli-yabancı, hür-köle, erkek-kadın, Müslim-gayrimüslim herkesin kabul edildiğini, yolcuların gıda, ilaç hatta ayakkabı ihtiyaçlarının karşılandığı ve hayvanlarına da bakıldığını görmekteyiz.

Batı dünyasında kilisenin, belediyenin veya hükümetin yaptığı işleri Osmanlı’da geniş ölçüde fertlerin kurdukları vakıflar yapmıştır. Özellikle Tanzimat’ın ilanına (1839) kadar, eğitim-öğretim hizmetleri, sağlık hizmetleri, belediye hizmetleri, sosyal yardımlaşma ve dayanışma, hatta askeri alanda kurulan vakıflarla, dinî ve ahlakî açıdan toplumun yararlandığı her türlü hizmet, bu müessese tarafından sürekli ve kesintisiz bir şekilde sağlanmıştır.

Sadece insanları değil her canlıyı koruyan hayrat ruhu, kuşlar için de köşkler yaptırmıştır. Kuş sarayı da denilen kuş evlerinin bazıları minareleri, yüksek kenarlı kubbeleri, hilal biçimindeki alemleriyle birer selâtin camisini andırmakta ve olağan üstü işçilikleriyle dikkati çekmektedir. Bu kuş evlerini büyük bir ilgiyle gözleyen Avusturya sefiri Busbeke 1550’lerde şöyle yazmaktadır: “Türkiye’de her şey insanileşmiş, her katı yumuşamıştır; hayvanlar bile.”

Vakıflar akrabalığa, hısımlığa, bölgelere, mesleklere, din veya dil özelliklerine bağlı olarak teşekkül eden içtimai zümreler arasında ahenk beraberliği temin eden bir kuvvetti ve bu açıdan da önem taşımaktadır. Bazı vakfiyelerde azatlı kölelerin eski sahiplerinin ailesiyle birlikte ve aynı hayat seviyesinde yaşamalarını sağlayacak hükümlere de rastlanmaktadır.

Osmanlı Devleti’nde esnaf teşkilatlarının (loncalar) bir yardımlaşma fonu olarak kurduğu vakıflar da vardır. Ayrıca bir mahalle, bir kasaba veya bir şehir sakinlerinin istifade etmeleri için vakıflar tesis edildiği gibi köy ya da mahalleye ait avarız vergilerinin ödenmesi amacıyla kurulmuş birçok vakfın mevcudiyeti bilinmektedir.

Öte yandan vakıfların siyasi rolleri de vardı. Kuzey Afrika’dan Uzakdoğu’ya kadar bütün İslam devletlerinin yöneticileri vakıflardan iktidarlarını sağlamlaştırmak amacıyla yararlanmak istemişlerdir. Askeri sınıfa mensup kimselerin kurduğu vakıflar arasında kalelerin vb. tesislerin bulunması, Osmanlı siyasi iktidarının devamı için vakıf müessesesinden faydalanıldığını göstermektedir. Halk üzerinde büyük nüfuzu olan ulemayı ve tarikat şeyhlerini vakıflar yoluyla kendilerine bağlayan idareciler, vakfiyelerine koydukları hükümlerle devletin bekası ve vâkıfın kötülüklerden korunması için dua edilmesini istemiş ve medreselilerle tekkeliler arasında bir ahenk ve denge kurulmasına da çalışmışlardır.

Osmanlı Devleti’nin yayılma sürecinde özellikle XV ve XVI. yüzyıllarda vakıflar yeni fethedilmiş yerlerin İslamlaştırılmasında önemli rol oynamıştır. Sınır bölgelerine zaviyeler kurarak yerleşen, oralarda ticarî ve ziraî faaliyetlerde bulunan, ülke topraklarını genişletmek amacıyla bölgeleri kolonize eden sufîleri ve diğer Müslümanları bu vakıflar desteklemiştir. Bunun yanında diğer hayır kuruluşlarının da yine vakfılar yoluyla bölgeye götürülmesi iktidarları meşrulaştırıyor ve güçlendiriyordu. Böylece bir bakıma vakfın siyasal işlevi kendiliğinden ortaya çıkıyordu. Zira cemaat karşısında adaletin teminatı olarak Osmanlı sultanları ve hanedan üyeleri, ayrıca Müslümanların tamamı, vakıf yoluyla fakirlere yapılan yardımı ya da daha geniş anlamda bir insanın ihtiyacını gidermeyi insanî görevlerinin bir bölümü telakki ediyordu. Yılın en sıcak üç ayında İstanbul’dan geçenlere temiz kardan elde edilmiş su dağıtılması da, Süleymaniye gibi muazzam bir hayrat sitesi inşası da insanların ihtiyaçlarının giderilmesine yönelikti.

Vakıf müessesesinin ayakta durması ve vakıf hizmetlerinin sürdürülebilmesi için düzenli gelirlere ihtiyaç vardı. Busebeple vakıf kurucuları taşınır ve taşınmaz malları vakfetmişlerdir. Bunlar arasında araziler (bazı köylerin tamamı, her türlü ziraat işletmeleri, çiftlikler, tarlalar, bağlar, bahçeler), bütünüyle bir cemaat ve aşiretten alınan vergiler, mesken olarak kullanılan binalar, çeşitli ticarî binalar (han, bedesten), dükkânlar, gıda satış yerleri, üretim atölyeleri, hamamlar ve kahvehaneler, değirmenler, fırınlar, yağ sıkma makineleri (cendere) ile deri, nakit para, hayvanlar, aletler, gemiler, hatta köleler gibi menkul mallar da vakfedilmiştir. Bunların dışında mülkiyeti devlete ait bulunan mirî arazinin vakıf haline getirilmesi usulünün de çak yaygın olduğu görülmektedir.

Vakıflar İslam ülkelerinde büyük sermayeleri temsil ettiği, ekonominin önemli bir kısmını oluşturduğu söylenebilir. Yapılan hesaplara göre sancak denilen 300 idari birimin her birinde 1000’e yakın vakıf bulunan Osmanlı Devleti’nde vakıfların genel bütçesi devlet bütçesinin üçte birine ulaşmaktaydı.

Osmanlılarda 1826’da kurulan Evkaf Nezareti’nden önce vakıflar, vakıf kuran kişilerin (vâkıf) şartlarına göre idare ediliyor, bunlar ayrı nezaretlerce kontrol ediliyorlardı. Fakat genişleyen vakıfları bir elde toplamak ve muhtelif idarelerde hüküm süren yolsuzluklara son vermek üzere vakıflar, Evkaf-ı Hümayun Nezareti’nin kurulmasıyla tek çatı altında toplanmış ve buradan idare edilmiştir.

1921’de kurulan Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti 3 Mart 1924’te kaldırılmış, Vakıflar İdaresi, Türkiye Cumhuriyeti’nin devlet teşkilatıyla bütünleştirilmiştir. En az 150 yılı aşan bir tasfiye hareketine rağmen vakıflar bugün hala özellikle hayrat eserleriyle Müslüman toplumlarında varlığını hissettirmektedir.

Vakıflar, İslam medeniyetinde insana verilen değeri ortaya koyduğu gibi, servetin zengin kesimlerden toplumun daha fakir kesimlerine doğru akışını önemli ölçüde gerçekleştirerek sosyal dengelerin kurulmasında ve sosyal bütünleşmenin sağlanmasında, içtimaî barışın sürekliliğinde, sınıf çatışmalarının önlenmesinde, kamunun hizmet taleplerinin yerinde karşılanmasında, siyasî ve ekonomik istikrarın sağlanmasında merkezî yönetimlerin en büyük yardımcıları olmuşlardır.

Osmanlı Devlet’indeki vakıfların toplum içerisindeki yeri ve önemine şu şekilde işaret edilmiştir:  Bir kişi vakıf bir evde doğar, vakıf bir beşikte uyur, vakıf mallarından yer ve içer, vakıf kitaplarından okur, bir vakıf mektebinde okur veya hocalık yapar, maaşını vakıf idaresinden alır ve öldüğü zaman vakıf bir tabuta konulup vakıf bir mezarlığa gömülürdü.

Osmanlı Devleti'nde vakıfların hizmet götürmediği ne bir yer, ne de bir sosyal alan kalmıştır. Devletin iç ve dış problemler sebebiyle malî sıkıntılara girdiği dönemlerde, vakıflar sayesinde eğitim ve sağlık hizmetleri, dinî ve kültürel hizmetler aksamadan devam edebilmiştir. Bugünkü sosyal devlet anlayışına göre, kamu hizmeti olarak nitelenen birçok sosyal ve kültürel hizmet, Osmanlı Devleti’nde özel kişilerin kurmuş oldukları vakıflar yoluyla yerine getirilmiştir. Bu yüzden, dünyanın hiçbir yerinde kamu hizmetlerinin finansmanı ve sunulması konusunda, Osmanlı’da olduğu kadar malî özerkliğin sağlandığı bir başka medeniyet bulunmamaktadır. Vakıf konusundaki şuurun ve duyarlılığın Osmanlı döneminde bütün medeniyetleri geride bırakan bir çıtaya ulaştığı söylenebilir. Bundan dolayıdır ki Osmanlı medeniyeti, "vakıf medeniyeti" olarak nitelendirilmiştir.

Hayrî ve insanî duygularla vakıf kuran atalarımızı rahmet ve şükranla anıyor, Yüce Mevlâ’dan onlar için mağfiret diliyoruz.

Derleme niteliğinde olan bu çalışma, aşağıdaki kaynaklardan yararlanılarak hazırlanmıştır:

Bayartan, Mehmet, “Osmanlı Şehirlerinde Vakıflar ve Vakıf Sisteminin Şehre Kattığı Değerler”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, X-1 (2008), ss. 157-175.

Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Çağ Yayınları, İstanbul, 1993, XII, 434-439.

Günay, Hacı Mehmet, “Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2012, XLII, 475-479.

Kazıcı, Ziya, İslâmî ve Sosyal Açıdan Vakıflar, Marifet Yayınları, İstanbul, 1985, s. 56-65.

Kazıcı, Ziya, İslâm Müesseseleri Tarihi, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 1991, s. 183-216.

Keskin, Yusuf Ziya, “İslam’da Vakıf ve Toplum Açısından Önemi”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, II. Cilt, Şanlıurfa, 1996, ss. 181-192.

Yediyıldız, Bahaeddin, “Vakıf”; İslam Ansiklopedisi, M.E.B. Yayınları, İstanbul, 1986, XIII, 153-172.

Yediyıldız, Bahaeddin, “Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2012, XLII, 479-486.